Şeyh-i San’an’ın ‘tuhaf’ hikâyesi

Tasavvufî hikâyeler, alegorik yapısallığa dayanırlar ve hikâyedeki her bir unsur, gerçek hayattaki bir detaya işaret eder. Böylece çoğunlukla bir tasavvufî hikâyeyi dinlediğinizde ya da okuduğunuzda, kıssadan hisseyi çözmeniz fazla vakit almaz. Ayrıca hikâyeyi nakleden ârif de çoğunlukla hikmetini anlatır. Fakat bazı hikâyeler, dünya hayatının sınırlarını düşündürmesi açısından hayli ilginç. Onlardan birisi, Feridüddin-i Attar'ın, Mantıku't Tayr'ında (Kuşların Konuşması), "Şeyh-i San'an'ın Hikâyesi" diye bilinen tuhaf hikâye...

Biraz özetleyerek anlatmak gerekirse kabaca şöyledir: (Rasim Özdenören, 2001'deki bir yazısında uzun uzun anlatmış. Dücane Cündioğlu da, bir TV programında meseleyi izah etmiş, yorumlamamış. Sadece Sarı Gelin türkünüsün bu hikâyeden geldiği ayrıntısı var.)

İlmi de, ameli de dillere destan bir Şeyh, bir gece rüyasında Rum ülkesinde puta secde ederken görür kendisini. Ardından müritlerine Rum ülkesine (Anadolu) gideceğini, bazı şeylerin manasını aramaya çıkacağını anlatır. Müritlerinin bir kısmıyla yola düşer ve baştan başa dolaşır burayı. Nihayet, bir Rum kızını görür ve ona âşık olur.

Bu aşk, elbette, tasavvufî aşkın en derinlerini yüreğinde hissetmiş bir Şeyh'in aşkıdır. Haliyle, mesela kendisine, bir Hıristiyan kıza âşık olduğu için, "Ey uluların şeyhi, kalk, bu vesveseden yıkan, arın!" dediklerinde, şöyle cevap verir: "Bu gece ciğer kanıyla yüzlerce defa yıkanıp arımdım a bihaber!"

Şeyh, uzun süre kızın evinin kapısında yatıp kalkar ve nihayet Rum kızına kendini gösterir. Güzel, Şeyh'e "âşıklık yolunun kâfirlikten geçtiğini" anlatır. Şarap içirir, domuz sürülerinin çobanlığını yaptırır, zünnar taktırır. Şeyh, hiçbirinden yüksünmez. Kendisine, Allah'tan utanmalısın, diyenlere, "Beni bu ateşe Allah attı, kendimi nasıl kurtarabilirim?" diyecektir.

Nihayet müritleri bu duruma daha fazla katlanamaz ve Kâbe'ye dönüp Şeyh'in de dostu olan âlime danışırlar. Âlim, müritlere Şeyhlerini yalnız bıraktıkları, onun gittiği yoldan gitmedikleri için kızar öncelikle. Sonra da, yana yakıla dua edip himmet etmelerini söyler. Kâbe'de ettikleri dua ile, Şeyh'in önündeki tövbe engeli kalkar ve müritleri tekrar gidip Şeyh'i bulduklarında, onun kendine geldiğini görürler. Hemen sonrasında da, Rum kızı rüyasında Şeyh'in vasıflarını görür ve yanına gelip Müslüman olmayı diler. Oracıkta da can verir İslam üzere.

Gördüğünüz üzere, sonu mutlu biten bir Türk filmi gibi olsa da, sonuna kadar insanı kan ter içerisinde bırakan bir tuhaflığı da var hikâyenin.

Rasim Özdenören'in yorumları arasında iki kısım hayli ilgimi çekti. İlki, Şeyh'in "İslam'ı terk edip sevgilinin dinine girmesi" meselesi:

"Şeyh'in İslâm'ı terkedip yeni bir dine girmesi acaba bu öyküde ne anlam taşıyor? Burada kullanılan "İslâm" motifi bir istiare olarak insanların önyargıları anlamına yorulabileceği gibi, onların sahip oldukları "ata dini" anlamına da gelebilir. Salikin, sevgiliye (Tanrıya) ulaşabilmesi için atalarının dinini terkedip teklif edilen yeni dine girmeleri öngörülüyor. Ama durum, elbette babayiğitlik gerektiriyor, sıradan insanın ve her babayiğidin üstesinden gelebileceği bir iş, bir sınav değildir bu."

İkincisi, hikâyenin sonunda Şeyh'in yeniden İslam'a girmesi ve Rum kızının Müslüman olması:

"Ama yazar, okuyucuya bir teselli vermek istediği için olacak, bu noktadan sonra hikâyeyi biraz uzatarak, Mekke'deki dostlarının ve müritlerin duasıyla Şeyh'in yeniden tövbeye geldiği, üstelik Rum kızının da Müslüman olduğu anlatılıyor. (...) Belirttiğimiz gibi, hikâyenin bu son kısmı, hikâyede kullanılan mecazları, istiareyi kavramakta güçlük çekebilecek okuyucuya yalnızca bir teselli sunma amacını taşıyor olmalıdır. Şeyh'in "İslâm"dan vazgeçtiğini okuyan bir Müslüman'ın, buradaki İslâm'ı, doğrudan İslâm dini olarak algılayabileceği tehlikesini bertaraf edebilmek için, işbu son kısmın bir eklenti olarak orada yer aldığını düşünmek isabetli olur kanısındayım."

Gelgelelim, bence hikâye çok daha fazlasını söylüyor. Evvela Şeyh, sırf o Rum kızının Müslüman olması için bile oraya gitmiş olsa, bu hikâye bence anlamını bulacaktı. Dahası, Şeyh'in o hâlini gören müritler açısından hikmetin en son anlaşılır olması, hikâyeyi müthiş katmanlı bir sona götürüyor. Başlangıçta Şeyh'lerinin bu duruma düşmesindeki hikmeti anlayamayıp ondan yüz çeviren müritler, tam da ibadet vaktinin girdiğini fark edip Hakk kapısına yüz sürerler ve hikmet zuhur eder.

Haliyle, Rasim Özdenören'in fazla ihtiyatlı davrandığı kanısındayım. Hele ki, Attar gibi coşkun bir tasavvuf erbâbının, okuyucuyu düşünerek yazacağını hiç zannetmiyorum.

Gene de ama, tuhaf bir hikâye değil mi?

Meraklısına not: "Tuhaf" kelimesini genelde, olumlu bir gariplik için kullanırım...